Stolpen leży w obszarze granicznym pomiędzy granitowym masywem Pogórza Łużyckiego i Górami Połabskimi. W wyniku erupcji wulkanicznych w okresie trzeciorzędu, ulegający spękaniu masyw granitowy przyczynił się do powstania potężnej pokrywy bazaltowej z charakterystycznymi w większości pięcio- i sześciokątnymi słupami. Stolpeński bazalt jest geologicznym pomnikiem przyrody o wyjątkowym znaczeniu. Kamień odnaleźć można zarówno w murach zamkowych, jak i w wielu budowlach miejskich, gdzie wykorzystywany był jako budulec. Obiekt obronny typu Stolpen — wzniesiony w całości ze skały bazaltowej to wyjątkowa osobliwość budowlana. Miejscowy bazalt słupowy zaliczany jest do najbardziej znanych skał wulkanicznych występujących na terenie Saksonii i Czech.
Bazalt to wyjątkowo twardy, lity kamień naturalny o czarnej barwie, powstały w Stolpen przed 25 milionami lat, kiedy obszar Saksonii i północnych Czech należał do najaktywniejszych geologicznie regionów Europy. Również pod powierzchnią dzisiejszego Stolpen utworzyło się pęknięcie w skorupie ziemi, przez które na powierzchnię wydobywał się popiół, lapille i lawa. Z czasem powstał w tym miejscu kilkusetmetrowej wysokości stożek wulkaniczny, tworzący »pokrywę«, przez którą napływająca magma bazaltowa nie mogła się przedostać. Magma utknęła w kominie, stygnąc powoli i przybierając przy tym formę charakterystycznych słupów bazaltowych.
Określenie »bazalt« użyte zostało po raz pierwszy w roku 1546 przez słynnego saksońskiego uczonego i ojca współczesnej geologii – Gregoriusa Agricolę. Tym samym stolpeńska góra zamkowa stała się typologiczną lokalizacją wszystkich bazaltów świata. »Bazaltowy komin wulkaniczny w stolpeńskim wzgórzu zamkowym« uznany został w roku 2006 przez hanowerski Instytut Nauk Geograficznych za »narodowy geotyp«, a w roku 2012 doceniony został w plebiscycie Fundacji Heinza Sielmanna z Duderstadt na »najpiękniejszy cud natury« w Niemczech.
W piwnicy zamkowej, pod domem książęcym, na czwartym dziedzińcu utworzona została obrazowo udokumentowana wystawa stała pt. »Bazalt jest Saksończykiem«, prezentująca historię i badania nad (stolpeńskim) bazaltem.
Bliższe informacje na temat „stolpeńskiego bazaltu” znaleźć można tutaj.
Studnia głębinowa w bazalcie
Studnia na zamku Stolpen ze swoimi 84 m głębokości jest najgłębszą, wykutą w kamieniu (niezabudowaną) studnią bazaltową świata, w której woda zbiera się w skale bazaltowej. Książę saksoński Christian II. zlecił jej budowę, aby zapewnić niezależny dopływ wody do zamku również w czasie oblężenia. Aż do początków XVI w. zamek korzystał z wody zebranej w cysternach z deszczówką lub od objętych obowiązkiem służby chłopów, którzy musieli czerpać wodę z okolicznych strumieni i uzupełniać nią zamkowe zbiorniki.
Od roku 1563 specjalne urządzenie – będące przykładem mistrzowskiego osiągnięcia techniki, doprowadzało na górę świeżą wodę.
Aby ukończyć w roku 1632 budowę tego imponującego przedsięwzięcia budowlanego, jakim jest tutejsza studnia, czterech górników z Berggießhübel potrzebowało aż 24 lata. Przy pomocy tradycyjnych narzędzi górniczych – perlika i żelazka oraz zastosowania techniki ogniowej posuwali się naprzód o ok. 3 do 4 m rocznie, co odpowiadało 1 do 1,5 cm dziennie. Wodę czerpano przy użyciu koła deptakowego.
Krótko po ukończeniu budowy w roku 1632 studnia przeżyła swój pierwszy »chrzest bojowy«. W czasie najazdu na Stolpen cesarskich Chorwatów podczas wojny trzydziestoletniej wody ze studni używano do gaszenia pożarów oraz zaopatrywano w nią mieszkańców Stolpen, którzy w wyniku działań wojennych wycofali się na zamek i skutecznie bronili twierdzy przed najeźdźcą.
Z początkiem wojny siedmioletniej w roku 1756 oraz podczas dla Stolpen brzemiennej w skutki epoki napoleońskiej w okolicach roku 1813 studnia została częściowo zasypana. Oczyszczenie nastąpiło w latach 1883/1884. Po popełnionym przez pewną kobietę samobójstwie studnia zabezpieczona została w roku 1933 specjalną kratą. Podczas dorocznego święta zamkowego ze stolpeńskiej studni jak za dobrych starych czasów czerpana jest woda.
